Dorastanie w rodzinie dysfunkcyjnej odciska piętno i nie każdy dorosły potrafi sobie z nim poradzić. Role przypisane w dzieciństwie często nie pozwalają wyrwać się z utartych schematów lub znacznie ograniczają możliwość normalnego funkcjonowania. Nie oznacza to jednak, że muszą pozostać z nami już przez całe życie.
Spis treści
Rodzina zdrowa czy dysfunkcyjna?
Zdrowa rodzina to taka, w której dzieci czują akceptację, miłość i bezpieczeństwo. Mają prawo do wyrażania własnych opinii, mogą liczyć na swoich rodziców i czują się kochane. Nie oznacza to jednak, że w zdrowej rodzinie nie ma problemów. Wręcz przeciwnie! Życie pełne jest wyzwań, które nie zawsze są łatwe do pokonania. Ważne jednak, aby stawiać im czoła i pokazywać dzieciom, że zawsze jest jakieś rozwiązanie.
Inaczej dzieje się w rodzinie dysfunkcyjnej – każdy problem urasta do rangi bariery, której nie da się pokonać. Dom nie jest bezpieczną przystanią a miejscem, w którym dziecko czuje się niekochane, niechciane lub osaczone. Króluje tu: kontrola, perfekcjonizm, oskarżanie, zaprzeczanie i brak zaufania. Bardzo często na pierwszy rzut oka nie widać problemu, dopiero zagłębienie się w historię rodziny pokazuje, co tak naprawdę dzieje się w środku.
Dowiedz się więcej: RODZINA DYSFUNKCYJNA – JAK JĄ ROZPOZNAĆ?
Struktura i role w rodzinie
W każdej rodzinie istnieje pewna struktura, która określa role i zadania poszczególnych jej członków. Problem pojawia się wtedy, gdy nie ma równowagi, a kontrolę przejmują złe emocje. Permanentny stres, brak wsparcia i poczucia bezpieczeństwa wpływają na kreowanie negatywnych ról. To one wkładają nas do pudełka, z którego ciężko jest się wydostać.
Role dzieci często przypisywane są jedynie rodzinom z problemem alkoholowym. Temat jest jednak szerszy i dotyczy wszystkich rodzin dysfunkcyjnych.
Kto przypisuje dzieciom role w rodzinie?
Proces kreowania roli dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej jest złożony. Z jednej strony ogromny wpływ na ich nadawanie mają rodzice (lub opiekunowie). To oni zawiadują przecież tą podstawową jednostką społeczną. Ich zachowanie, poglądy i ustanowione przez nich zasady, stają się podstawą funkcjonowania całego organizmu. Świadomie lub nie przydzielają więc dziecku określoną i zależną od swoich oczekiwań rolę.
Z drugiej jednak strony wpływ na swoją rolę ma także samo dziecko. Instynktownie szukające sposobu na to, aby odnaleźć się w zastanej rzeczywistości. Każdy maluch potrzebuje poczucia bezpieczeństwa, bezgranicznej miłości i swego rodzaju przynależności, poczucia, że jest częścią większej całości. Chce czuć, że jest ważne.
Role dzieci w rodzinie
Dorastanie w rodzinie dysfunkcyjnej wymaga od dziecka dostosowania się do sytuacji i znalezienia swojego miejsca. Jedne będą się buntować i walczyć o uwagę, inne usuną się w cień, aby przeczekać i nie zwracać na siebie uwagi. Trzeba pamiętać, że rodzina z problemami to nie tylko uzależnienia czy przemoc, to często wygórowane ambicje, dążenie po trupach do celu i dobra sytuacja materialna.
Można wyróżnić wiele ról dzieci w rodzinie, ale do tych najczęściej spotykanych należą:
- bohater,
- niewidzialne dziecko,
- kozioł ofiarny,
- maskotka.
Role te mogą się przenikać, dlatego często mamy wrażenie, że pasujemy do kilku z nich. Czasami rodzice traktują nas w określony sposób, a my wewnętrznie czujemy się zupełnie inaczej. Bywa również tak, że jedna z ról jest dominująca, inna jedynie ją uzupełnia w określonych sytuacjach.
Bohater (opiekun rodziny)
Rolę bohatera czy też opiekuna rodziny najczęściej przyjmuje najstarsze dziecko. Od zawsze jest “duże” i wymaga się od niego więcej. Powinno być dojrzałe, samodzielne i zaradne, często staje się wizytówką rodziny dzięki swoim sukcesom. Nierzadko opiekuje się też rodzeństwem, przejmując poniekąd rolę rodzica.
Bohater musi szybko dorosnąć i odnosić, jak najwięcej sukcesów. Najczęściej jest prymusem w szkole, angażuje się w domowe obowiązki i ma poczucie, że bardzo dużo od niego zależy. Jego zadaniem jest spełnianie ambicji rodziców, wzorowa postawa, a także całkowita perfekcja. Dla niego nie ma rzeczy niemożliwych, a wszystko może przecież zrobić lepiej. Teoretycznie wydawać by się mogło, że takie dziecko to powód do dumy – rodzice wychowują przecież samodzielnego i odpowiedzialnego zwycięzcę…
Obraz tej sytuacji zupełnie inaczej wygląda w głowie bohatera. W głębi duszy to skryte i wiecznie niezadowolone z siebie dziecko, które czuje się bezwartościowe. Wie, że na miłość i szacunek musi zasłużyć – bez samych piątek, nagród w konkursach czy porządku w pokoju nie znaczy nic. Wciąż dąży do tego, aby sprostać wysokim wymaganiom, które nierzadko przerastają jego możliwości. Mimo tego, że takie dziecko najczęściej jest uśmiechnięte i sprawia wrażenie pewnego siebie, w środku jest osamotnione, nieszczęśliwe i smutne.
Rola bohatera polega na byciu odpowiedzialnym i dorosłym. Nie należy jednak zapominać, że mówimy tu o dziecku, które potrzebuje beztroski, akceptacji i wsparcia, które popełnia błędy i wyciąga wnioski. Rola bohatera często wiąże się ze zjawiskiem parentyfikacji, czyli odwrócenia ról – dziecko nakłada maskę dorosłego. To taki mały, dzielny człowiek, który za szybko musiał stać się dorosły, przez co ominął wiele etapów procesu dorastania i dojrzewania.
Więcej o parentyfikacji przeczytasz TUTAJ >>
W dorosłym życiu bohater często jest perfekcjonistą, bierze na siebie dużo obowiązków, jest pracoholikiem. Ma niskie poczucie własnej wartości, nie docenia swoich sukcesów i wciąż coś komuś udowadnia.
Niewidzialne dziecko (dziecko we mgle, dziecko zagubione)
Rola niewidzialnego dziecka zazwyczaj przypisywana jest młodszemu rodzeństwu. Cechą charakterystyczną jest to, że maluch zachowuje się tak, jakby go nie było. Często takie dziecko jest bardzo grzeczne, potrafi bawić się samodzielnie godzinami i nie zwraca na siebie szczególnej uwagi. Rodzice nie mają z nim problemów – nieźle się uczy, nie wchodzi w konflikty, jest sympatyczne i miłe.
Niewidzialne dziecko schodzi rodzinie z oczu, zatraca się w muzyce, telewizji lub świecie fantazji. Stara się nie sprawiać problemów i unikać sytuacji konfliktowych. Często zamyka się w pokoju, izoluje od członków rodziny i ma kilku zaufanych przyjaciół.
Niewidzialne dziecko często w środku jest jednak bardzo zagubione, niewiele mówi, nie czuje się godne uwagi, uważa się za bezwartościowe. Łatwo ulega wpływom, płynie z prądem i nie wymaga od życia zbyt wiele. Wydaje się, że jest szczęśliwe, ale tak naprawdę jest samotne, bojaźliwe i wycofane.
W dorosłym życiu ma problemy z nawiązywaniem głębokich relacji i nie potrafi odnaleźć się w trudnych sytuacjach. Nie do końca wie, jak określić swoje potrzeby, zadowala się tym, co tu i teraz, nie ma motywacji do osiągania sukcesów. Często potrzebuje wsparcia, ale nie potrafi prosić o pomoc, a gdy ją otrzymuje tłumaczy, że wcale nie była mu potrzebna. Teoretycznie panuje nad swoim życiem, ale często nieświadomie wikła się w wiele problemów.
Kozioł ofiarny (czarna owca)
Rola kozła ofiarnego to jedna z najbardziej niewdzięcznych ról. Dziecko sprawia wiele problemów – kiepsko się uczy, ma złe towarzystwo, sięga po używki i często wchodzi w konflikty. Ciągle pakuje się w kłopoty. Wszystko, co negatywne przypisywane jest właśnie jemu, bez względu na to czy ma ono na to wpływ.
Rodzice zrzucają na niego wszystkie niepowodzenia, a frustrację tłumaczą jego zachowaniem. Wg nich problem leży w dziecku, które jest trudne i konfliktowe. To nie oni są źli i nie rozumieją jego potrzeb, to ono jest wszystkiemu winne. Czarna owca nawiązuje powierzchowne kontakty, często kłamie i nie dotrzymuje obietnic. Prowokuje, nie ma motywacji do sięgania po więcej i nie zważa na konsekwencje swoich czynów. Nikt z nim nie rozmawia i nie tłumaczy, skazane jest wyłącznie na ostre słowa i kary.
Rola kozła ofiarnego to przykrywka dla uczucia smutku, samotności i bezsilności. Dziecko czuje się skrzywdzone i niedocenione, ma w sobie mnóstwo złości i agresji, nierzadko wykazuje zachowania autodestrukcyjne. Dobrze wie, że bez względu na to, jak się zachowa i tak zawsze będzie źle. Kłopoty i problemy są formą zwrócenia na siebie uwagi.
Takie osoby w życiu dorosłym mają poczucie, że do niczego się nie nadają, że nic im się nie uda. Często reagują agresją, wszędzie doszukują się złych intencji innych osób. Nie potrafią zaufać, mają niskie poczucie własnej wartości, często wikłają się w konflikty.
Maskotka (aniołek)
Rola maskotki najczęściej przypisywana jest najmłodszemu dziecku lub temu, które ma najmilszą aparycję. Jego zadaniem jest poprawa nastroju członków rodziny – witane jest uśmiechem i określane zdrobnieniami. Porusza się z nim wyłącznie lekkie i przyjemne tematy, jest traktowane trochę z przymrużeniem oka.
Rodzice często chwalą się maskotką przed znajomymi i wykorzystują ją do rozładowania negatywnych emocji. Takie dziecko często się uśmiecha, przytula i dowcipkuje, jest pełne wdzięku i słodyczy. Czuje, że jego zadaniem jest ugłaskanie zezłoszczonego taty i rozweselenie płaczącej mamy. Nie angażuje się w większe problemy, stara się nie wchodzić w konflikty, a uśmiechem przykrywa niejasności. Nikt jednak nie bierze jej na poważnie, zakładając, że jest tylko słodziutkim i milutkim dzieckiem o małym rozumku.
Maskotka ma tendencję do uciekania od trudnych sytuacji, unika głębokich rozmów i tworzy obraz szczęśliwego człowieka. Gdy ktoś nie zwraca na nią uwagi czuje się jak rzucona w kąt zabawka, która staje się bezużyteczna. Takie dziecko słabo radzi sobie ze smutkiem, lękiem i strachem. Maskuje prawdziwe emocje, które mu towarzyszą, przyjmując zawsze pozę osoby uśmiechniętej i bezkonfliktowej. Jest niepewne i nie potrafi określić tego, w czym jest dobre. Często jest roztargniona, nie ma potrzeby utrzymywania porządku i notorycznie gubi różne przedmioty.
W życiu dorosłym maskotka często sprawia wrażenie osoby nieodpowiedzialnej, której nie można powierzyć ważnego zadania lub sekretu. Ma problem z okazywaniem negatywnych emocji i prawdziwych uczuć, obracając wszystko w żart. W samotności uśmiech zamienia w płacz, nie ma poczucia sprawczości i nie radzi sobie z podejmowaniem wyzwań.
Jak wyjść z roli i czy to w ogóle możliwe?
Rola przypisana w dzieciństwie może być tak silna, że w dorosłym życiu trudno jest się od niej uwolnić. Często działamy podświadomie i instynktownie, zawężając swoje pole widzenia i umniejszając naszej wartości. Nie oznacza to jednak, że rolę tę trzeba całkowicie odrzucić – w każdej z nich można znaleźć też pozytywne aspekty. Jakie? Bohater jest samodzielny, niewidzialne dziecko potrafi rozwijać swoje pasje, kozioł ofiarny jest asertywny, a maskotka świetnie rozładowuje napięcie w relacjach.
Czy można wyjść z roli? Tak, potrzebne jest jednak zauważenie problemu, pogodzenie się z nim i gotowość na udzielenie pomocy. Nie każdy potrafi poradzić sobie z tym problemem samodzielnie, dlatego warto poprosić o wsparcie specjalisty. Pomoc psychologiczna i terapia pozwolą zrozumieć całą sytuację, a także podjąć kroki ku zmianie.
Źródła:
http://www.psychotekst.pl/artykuly.php?nr=131
https://intoself.pl/2020/05/role-w-rodzinie/
https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/17585/1/Role_rodzinne_Repozytorium.pdf
http://www.ppp.bytom.pl/?role-dzieci-w-rodzinie,91
