Szacuje się, że około 1/3 życia przesypiamy. W tym czasie moglibyśmy rozmawiać, kochać się, czytać książki lub oglądać ulubione seriale. Czy w takim razie warto marnować życie na sen? Oj, zdecydowanie tak! I nie chodzi tu jedynie o odpoczynek dla ciała, dzisiaj skupię się na tym, co dzieje się w mózgu, gdy śpimy.
Spis treści
Zaburzenia snu
Każdy z nas wyposażony jest w zegar biologiczny, który m.in. dąży do zachowania rytmu okołodobowego. Oznacza to tyle, że czuwanie i sen powinny trwać około 24 godziny, a następnie następuje reset – zaczynamy od nowa. Nawet jeśli ktoś pracuje w systemie zmianowym, co znacznie zaburza funkcjonowanie, organizm dąży do tego, aby trzymać się dobowych ram. Znacznie trudniej jest spać w dzień, a pracować w nocy. Oczywiście, jest kilka zasad, które pomagają wejść w taki rytm, ale dzisiaj nie o tym.
Sen jest potrzebny do prawidłowego funkcjonowania. Wie o tym każdy, kto zarwał przynajmniej kilka nocy z rzędu. Brak snu powoduje znaczne pogorszenie procesów poznawczych, a co za tym idzie – kłopoty z pamięcią, uwagą lub koncentracją. Pojawiają się problemy z nauką, trudniej też szybko reagować na bodźce czy podejmować decyzje. Zaburzenia snu mogą też nasilać nieprzyjemne reakcje emocjonalne, a nawet zwiększać ryzyko depresji.
Najnowsze badania potwierdzają też, że sen ma kluczowy wpływ na mózg i… oczyszczanie go z toksyn.
Odpadki, które produkuje mózg
Przez wiele lat badacze uważali, że mózg potrafi się samoistnie oczyszczać z toksyn. Tak, jak cały organizm produkuje produkty uboczne, tak i ten najważniejszy organ musi przecież działać podobnie. Nie jest jednak połączony w układem limfatycznym, który m.in. zbiera toksyny i bakterie, chroniąc nas przed zakażeniem. Skoro nie można było tego wytłumaczyć, przyjęto założenie, że mózg oczyszcza się samoistnie.
No dobrze, ale jakie odpadki produkuje mózg? Produkty uboczne jego funkcjonowania to głównie zużyte białka. Czy jest ich wiele? Każdego dnia w mózgu odkłada się ich około 7 g, co daje w skali miesiąca ok. 0,25 kg. Rocznie takich zużytych białek jest więcej, niż waży cały mózg. Jego waga to zazwyczaj od 1,3 do 1,5 kg. Jeśli tak na to spojrzymy, okazuje się, że to całkiem sporo. Jak w takim razie oczyszcza się nasz mózg?
Układ glimfatyczny w mózgu
Badania przeprowadzone na myszach pokazały, że w mózgu istnieje specjalny system korytarzy, którymi wędrują odpadki. Tym samym upadła teoria o magicznym, samoistnym sposobie pozbywania się ich. W tym procesie biorą udział znane już komórki glejowe, a cały system funkcjonuje podobnie do limfatycznego, co więcej – istnieje też pewne połączenie pomiędzy dwoma układami. Dlatego właśnie naukowcy nazwali to układem glimfatycznym.
Komórki glejowe (glia) + limfatyczny = glimfatyczny
Być może zastanawiasz się na tym, czemu artykuł dotyczący snu nagle zmienia się w rozprawkę o mózgu i toksynach? Już tłumaczę – system oczyszczania (układ glimfatyczny) najsprawniej działa wtedy, gdy… śpimy!
Zatem, jeśli chcemy pozbyć się tych wszystkich zużytych białek i toksyn, musimy spać. Inaczej będą się one odkładać i zaburzać pracę naszego mózgu. Do czego może to doprowadzić, opowiem w dalszej części. Teraz skupię się na tym, jak działa ten cały tajemniczy układ glimfatyczny.
Jak działa układ glimfatyczny?
Cały proces jest dosyć skomplikowany, jeśli chciałoby się dokładnie opowiedzieć o całym mechanizmie. Niełatwe są też te wszystkie naukowe nazwy, w których specjalizują się naukowcy. Postaram się opowiedzieć o tym najprościej, jak potrafię. Nie jestem neurologiem, neuropsychologiem czy wytrawnym badaczem mózgu, dlatego mi też na początku nie było łatwo to wszystko zrozumieć. Jeśli w nosie masz to całe funkcjonowanie, przejdź do kolejnej części artykułu (na końcu znajdziesz też ciekawe video). Powiedzmy, że to taka treść “dla chętnych”.
Zacznijmy od obrazowego ujęcia tematu.
Mniej więcej tak cały proces wygląda na animacji. Ale jak to właściwie rozumieć? W naszym mózgu znajduje się tzw. przestrzeń podpajęczynówkowa. To w niej znajdują się tętnice i żyły otoczone przestrzenią okołonaczyniową. Jest ona zbudowana z komórek glejowych, nazywanych astrocytami.
Płyn mózgowo-rdzeniowy (CSF) przechodzi (w skrócie) “od tętnicy do żyły” przenikając tkanki mózgu. Po drodze zabiera wszystkie zużyte białka i toksyny. Ten płyn wraz z odpadkami spływa do coraz większych naczyń, ostatecznie trafiając do szyi. Tam łączą się one z układem limfatycznym, a potem układem krążenia. A stąd już prosta droga do nerek i wątroby.
Podsumowując w krótkich, żołnierskich słowach – gdy zasypiamy płyn mózgowo-rdzeniowy zalewa tkanki mózgu i zbiera odpadki. Następnie wędrują one naczyniami do szyi, łączą się z limfą, a potem wędrują do układu krwionośnego. Ostatecznie odpadki trafiają do nerek i wątroby, które je filtrują i neutralizują.
Alzheimer a brak snu
No dobrze, ale co się właściwie stanie, gdy nie będziemy spać, a te zużyte białka zaczną odkładać się w naszym mózgu? Na pewno znasz takie choroby, jak Alzheimer, Parkinson czy demencja, prawda? Można określić je mianem chorób neurodegeneracyjnych, w ich przypadku w mózgu odkładają się białka.
W przypadku Alzheimera jest to białko beta-amyloid. Badania chorych osób ukazują, że w ich mózgach można zauważyć duże skupiska tych związków. Pacjenci często skarżą się na bezsenność i problemy ze snem. Do tej pory uważano, że jest to jeden z objawów, ale świetle tych nowych informacji pojawia się ważne pytanie. Czy to przypadkiem nie brak snu jest przyczyną Alzheimera?
Nie jest potwierdzone badaniami, że krótszy sen lub jego słaba jakość powoduje Alzheimera. Wyniki sugerują jednak, że zaburzenia w oczyszczaniu mózgu, mogą przyczyniać się do powstawania chorób takich, jak Alzheimer. A wiemy przecież, że układ glimfatyczny usuwa z mózgu beta-amyloid najskuteczniej wtedy, gdy śpimy.
[VIDEO] One more reason to get a good night’s sleep / Jeff Iliff
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej, poświęć kilkanaście minut i obejrzyj to video. Możesz włączyć opcję polskich napisów, jeśli potrzebujesz wsparcia z angielskim.
Czy zatem warto spać?
Zdecydowanie! Niedosypianie i słaba jakość snu przyczyniają się do spadku formy i gorszego funkcjonowania mózgu. Chodzi tu jednak nie tylko o zmęczenie, ale też odkładanie się odpadków w naszym mózgu, a w rezultacie zwiększenia ryzyka chorób takich, jak Alzheimer, Parkinson lub demencja. Pamiętaj, że dbanie o siebie to nie tylko wizyta u fryzjera czy ładne ubranie. To także zdrowa dieta, rozwój umiejętności i sen.
Przeczytaj inne publikacje o tematyce psychologicznej >>
Źródła:
Nedergaard W., Goldman S.A., Drenaż mózgu, Świat Nauki, 2016
Obara-Michlewska M., Ty śpisz, a on pracuje – rola układu glimfatycznego w usprawnianiu pracy mózgu, Tydzień Mózgu, Wszechświat, t. 121, nr 1–3/2020
Iliff J., One more reason to get a good night’s sleep, TED, 2014
UR Medicine, Brain Cleaning Glymphatic System Animation
