Prowadząc luźną rozmowę z osobami w podeszłym wieku można odnieść wrażenie, że ich reakcja na niektóre stwierdzenia jest nieco opóźniona. Zwłaszcza wtedy, gdy dyskusja wymaga szybkiego i trafnego połączenia faktów o humorystycznym zabarwieniu. Czy zatem wiek działa na naszą niekorzyść, a seniorzy z czasem tracą umiejętność żartowania?
Nad rozumieniem humoru przez osoby starsze oraz czynnikami, które mogą na nie wpływać, pochyliły się Beata Daniluk i Aneta Borkowska (2017). Badaczki przeprowadziły ciekawe badanie, które pozwoliło wskazać, co oddziałuje na zdolności tworzenia humoru w okresie starości.
Spis treści
Co ma humor do procesów poznawczych?
Definicja humoru jest powszechnie znana i teoretycznie nie wymaga dogłębnego wyjaśnienia. Jeśli jednak chcemy zrozumieć zależność między rozumieniem humoru przez osoby starsze a ich funkcjonowaniem intelektualnym, warto przywołać teorię rozwiązywania niespójności. Zakłada ona, iż wykrycie humorystycznego kontekstu wynika z połączenia niepasujących do siebie informacji i dostrzeżenia braku zgodności. Odpowiednia reakcja jest więc zjawiskiem intelektualnym – wymaga zaangażowania procesów poznawczych (np. uwagi, pamięci i percepcji) oraz dopasowania do nich odpowiednich emocji. Nie jest jedynie intuicją czy czymś, co się po prostu ma. Czy w takim razie wiek jest istotnym predyktorem, czyli czynnikiem prognozującym poziom rozumienia humoru, i jak zbadać to zagadnienie u seniorów?
Badania nad poczuciem humoru osób starszych
Badania nad zmianami w przetwarzaniu żartów skupiają się w dużej mierze na mechanizmach starzenia się mózgu. Według jednej z hipotez z wiekiem słabną funkcje poznawcze zależne od sprawnego działania prawej półkuli, co bezpośrednio wiąże się z rozumieniem treści humorystycznych. Daniluk i Borkowska postanowiły scharakteryzować różnice w tworzeniu i rozumieniu humorystycznych historii między osobami we wczesnej i późnej starości. Zbadały też zależności między rozumieniem żartów a funkcjami poznawczymi oraz ustaliły predyktory poczucia humoru seniorów. Mimo tego, że początkowo zakładano silny wpływ wieku, wnioski okazały się nieco bardziej złożone.
Procedura i wyniki badań
Do projektu zaproszono łącznie 109 kobiet i mężczyzn w wieku od 65 do 90 lat o różnym poziomie wykształcenia. Wszyscy badani byli zdrowi i w dobrej kondycji psycho-fizycznej. Osoby badane utworzyły dwie grupy: 70 lat i mniej (wczesna starość) oraz 71 lat i więcej (późna starość). Badaczki wykorzystały kilka metod badawczych: Test Humoru, Baterię RHLB-PL oceniającą deficyty językowe i porozumiewanie się osób dorosłych oraz MMSE do diagnozy dysfunkcji poznawczych. W związku z celem badania, najważniejszą rolę odegrał Test Humoru. Polega on przedstawieniu 10 niedokończonych historii oraz 3 wariantów zakończenia – jedno jest prawidłowe (adekwatna puenta żartu), a dwa błędne (zakończenie neutralne lub abstrakcyjne).
Po przeprowadzeniu szeregu testów okazało się, że osoby po 71. roku życia uzyskały w Teście Humoru istotnie niższe wyniki niż osoby w młodszym wieku. Test Humoru pokazał m.in., iż w grupie starszych seniorów (≥ 71) tylko 3 osoby bezbłędnie rozwiązały test, podczas gdy wśród młodszych seniorów (≤ 70) wynik ten uzyskało 20 osób. Starsi popełniali więcej błędów neutralnych i absurdalnych, ale w obu grupach częściej wskazywano odpowiedzi neutralne niż absurdalne. Pozostaje jednak pytanie: czy tylko ilość wiosen ma tu kluczowe znaczenie?
Czy rozumienie humoru pogarsza się z wiekiem?
Odpowiedź można znaleźć w pogłębionych analizach z użyciem wszystkich metod, w których uwzględniono nie tylko wiek, ale również ogólny poziom funkcjonowania umysłowego i wykształcenia, płeć, aktywność zawodową oraz stan zdrowia. Wykazały one, że umiejętność rozumienia treści humorystycznych można przewidzieć na podstawie funkcji poznawczych oraz wykształcenia. Okazuje się, że u seniorów, którzy charakteryzują się wysokim poziomem funkcjonowania poznawczego oraz wyższym wykształceniem, można przewidywać lepsze posługiwanie się humorem. Co ciekawe, wiek nie odgrywa tu istotnego znaczenia. Owszem, wraz z biegiem lat zmniejsza się poziom funkcji poznawczych, ale wiek sam w sobie nie jest zasadniczym czynnikiem. Nie ma więc bezpośredniej oraz prostej zależności między humorem a metryką.
Jeśli nie metryka, to co?
Mimo podziału wg wieku, badane grupy okazały się różnorodne, a wyniki były inne w zależności od poziomu poznawczego i wykształcenia. Można domniemywać, że osoby lepiej wykształcone czy bardziej rozwinięte poznawczo, zachowują wyraźniejszą trzeźwość umysłu, sprawniej funkcjonują w życiu codziennym i podejmują rozwijające aktywności. Warto wspomnieć tu też o zadaniach rozwojowych późnej dorosłości (po 61. roku życia), których realizowanie mogą ułatwiać wspomniane czynniki. Należą do nich m.in. akceptacja swojego życia, ukierunkowanie na nowe role czy przystosowanie się do niższych dochodów (Brzezińska i in., 2021). Prawdopodobnym jest, że osoby wykształcone bez deficytów poznawczych mają większą możliwość podjęcia dodatkowej pracy zarobkowej i zaangażowania się w życie społeczne. Mogą wykazywać też lepszą elastyczność w odnajdywaniu się w nowej rzeczywistości. Poczucie humoru może być więc połączone z efektywniejszym realizowaniem zadań rozwojowych, poprawą jakości życia i dobrostanem seniorów.
Co robić, by nie stracić poczucia humoru?
Wraz z wiekiem obniżają się zdolności poznawcze, a u seniorów pojawiają się trudności m.in. z abstrakcyjnym myśleniem i funkcjami językowymi. Zawodzi też pamięć operacyjna niezbędna do działania w danym momencie – osoby w jesieni życia mają ograniczony jej zakres oraz pojemność (Treder-Rochna i Biechowska, 2016). Szczególnie wymagające stają się zadania, w których liczą się podzielność i płynne przełączenie uwagi oraz szybka reorganizacja materiału. Pojawiają się też problemy przy wyborze odpowiedniej strategii zapamiętywania. Wszystkie te trudności mogą zmniejszać skuteczność rozumienia humorystycznej historii i dopasowania odpowiedniego zakończenia. Nasuwa się więc pytanie czy można w jakiś sposób wpłynąć na ten stan rzeczy.
Plastyczność mózgu człowieka
Należy pamiętać tu o plastyczności mózgu, czyli zdolności do reorganizowania jego struktury, umożliwiającej rozwój i adaptację do zmieniających się warunków. Nawet u osób starszych trening nowych umiejętności, zwłaszcza tych, których nie wykonuje się rutynowo, pozwala poprawić funkcjonowanie mózgu (Grabowska, 2016). Podejmowanie aktywności, takich jak taniec, granie w gry planszowe czy czytanie, może usprawniać zaburzone funkcje poznawcze oraz niwelować ryzyko wystąpienia demencji (Verghese i in., 2003). Skoro zatem uczenie się nowych rzeczy poprawia funkcjonowanie mózgu, warto wrócić do zależności między wykształceniem a poczuciem humoru.
Badanie Daniluk i Borkowskiej wykazało, że osoby bardziej wykształcone, lepiej rozumieją i tworzą treści humorystyczne w podeszłym wieku. Być może wynika to z faktu, że tacy seniorzy mają większą otwartość na świat i chętniej podejmują nowe aktywności. Ciekawym kierunkiem badań byłoby przeanalizowanie związku poczucia humoru z uczestnictwem w zajęciach tzw. Uniwersytetów III Wieku oraz aktywnością zawodową w placówkach edukacyjnych.
Przeczytaj inne publikacje o tematyce psychologicznej >>
Źródła:
Brzezińska, A., Appelt, K., i Ziółkowska, B. (2021). Psychologia rozwoju człowieka. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Daniluk, B., i Borkowska, A. (2017). Rozumienie humoru przez osoby starsze i jego poznawcze uwarunkowania. Annals of Psychology, 20 (3), 513-528.
Grabowska, A. (2016). Plastyczny mózg – “używaj albo trać”. Wszechświat, 117 (1-3), 20-28.
Treder-Rochna, N., i Biechowska, D. (2016). Funkcjonowanie pamięci operacyjnej w jesieni życia. Studia Psychologiczne, 54 (1), 48-54.
Verghese, J., Lipton, R. B., Katz, M. J., Hall, C. B., Derby, C. A., Kuslansky, G., Amrose, A. F., Sliwinski, M., i Buschke, H. (2003). Leisure activities and the risk of dementia in the elderly. New England Journal of Medicine, 348 (25), 2508-2516.
