Dlaczego niektórzy sprawniej radzą sobie w szkole, łatwiej odnoszą sukcesy i lepiej odnajdują się w środowisku rówieśników? Przez długi czas specjaliści zwracali uwagę na szczególną rolę wysokiego ilorazu inteligencji, który miał być głównym gwarantem powodzenia. Wraz z rozwojem badań prowadzonych przez psychologów, wyłonił się jednak inny czynnik – inteligencja emocjonalna.
Badacze zaczęli zwracać więc uwagę nie tylko na rozum, ale również na towarzyszące każdemu człowiekowi emocje oraz umiejętność ich interpretowania. Niegdyś mało znane pojęcie inteligencji emocjonalnej (IE), obecnie coraz częściej omawiane jest w mediach, poradnikach czy artykułach publicystycznych. Szczególnie w aspekcie funkcjonowania dzieci i młodzieży oraz tego, jak jej poziom wpływa na ich życie. Temat ten był inspiracją do prześledzenia literatury naukowej, bazującej na badaniach oraz wiedzy psychologów. Czym zatem jest inteligencja emocjonalna, jak przebiega jej rozwój i jaki może mieć wpływ na powodzenie w szkole?
Spis treści
Czym właściwie jest inteligencja emocjonalna?
W latach 90. pojawiła się seria artykułów Saloveya i Mayera, w których wyróżnili, odmienny od ilorazu inteligencji, czynnik powodzenia w życiu – inteligencję emocjonalną (Szczygieł i Kiełkiewicz-Okrzesik, 2005). Badacze określili ją, jako zestaw umiejętności przyczyniających się do dokładnej oceny oraz wyrażania emocji u siebie i innych, skutecznej regulacji emocji oraz wykorzystywania uczuć do motywowania, planowania i osiągania celów w życiu (Salovey i Mayer, 1990). Zwrócili też uwagę na fakt, że zdolność przetwarzania informacji emocjonalnych pełni rolę adaptacyjną, a także może potencjalnie prowadzić do transformacji osobistej i społecznej interakcji we wzbogacające doświadczenia (Salovey i Mayer, 1990).
Co ciekawe, największą popularność tego pojęcia, która utrzymuje się do dzisiaj, przypisuje się popularnonaukowej książce Daniela Golemana pt. Emotional intelligence (Strelau, 2021). Goleman przyjął, że IE wyraża się w pięciu podstawowych zdolnościach: znajomości własnych przeżyć, kierowaniu emocjami, zdolności motywowania się, rozpoznawaniu emocji u innych oraz nawiązywaniu i podtrzymywaniu związków z innymi (Strelau, 2016).
Pozycja ta wywołała duży entuzjazm w świecie psychologów, a nowe podejście spowodowało rozwój badań mających na celu zgłębienie tego tematu. Doprowadziło to do powstania wielu definicji oraz modeli inteligencji emocjonalnej. Analiza różnorakich podejść pozwala wyróżnić cztery podstawowe ujęcia inteligencji emocjonalnej, rozumianej jako: zbiór zdolności, kompetencje, zbiór cech osobowości oraz poczucie własnej skuteczności (Matczak i Knopp, 2013). W ramach publikacji, przyjmujemy rozumienie inteligencji emocjonalnej, jako zbioru zdolności poznawczych, czyli określenia sprawności procesów poznawczych, a nie nabytych już konkretnych umiejętności, zgodnie z podejściem Matczak i Knopp (2013). Na podstawie badań Saloveya i Mayera (1990), można wskazać cztery główne grupy zdolności, wchodzące w skład inteligencji emocjonalnej: spostrzeganie i wyrażanie emocji, emocjonalne wspomaganie myślenia, rozumienie i analizowanie emocji oraz regulację emocji.
W ogólnym ujęciu psychologowie zgadzają się, iż inteligencja emocjonalna to umiejętność rozumienia emocji oraz motywacji swoich i innych ludzi, w toku której można wyodrębnić etapy jej rozwoju – od ogólnej percepcji emocji, aż do świadomej regulacji (Strealu, 2021).
Rozwój inteligencji emocjonalnej
Nie ma wątpliwości, że zdolności emocjonalne podlegają ciągłemu rozwojowi. Przyjmując model zdolnościowy można zauważyć też, że każda grupa zdolności przechodzi przez kolejne etapy dojrzałości wskazywane przez Saloveya i Mayera (1999, za: Martowska, 2007). W pierwszej fazie rozwoju dzieci uczą się rozpoznawać i wyrażać własne emocje oraz związane z nimi potrzeby. Wykształcają też zdolności do interpretowania emocji innych na podstawie ich tonu głosu, wyglądu twarzy czy zachowania.
W drugiej fazie rozwoju, kształtują się zdolności do emocjonalnego wspomagania myślenia. Początkowo dziecko uczy się kierować uwagę na istotne bodźce w otoczeniu, kolejny poziom może osiągnąć, gdy potrafi generować w sobie emocje, aby lepiej zrozumieć sytuację. Ostatnim szczeblem jest umiejętność przyjmowania różnych punktów widzenia, w zależności od zmieniającego się nastroju i modelowanie stanów, które pomaga w rozwiązywaniu problemów.
Trzecia faza rozwoju inteligencji emocjonalnej to zdolność rozumienia oraz analizy emocji i uzyskiwanie wiedzy na ich temat. Poziom pierwszy definiuje się, jako nazywanie i identyfikowanie emocji, kolejny to trafna interpretacja ich znaczenia w kontekście sytuacyjnym. Trzeci poziom oznacza zdolność rozumienia emocji złożonych, a czwarty – prognozowanie występujących po sobie sekwencji, w które układają się poszczególne emocje.
Osiągnięcie ostatniego etapu umożliwia świadomą regulację emocji, pozwalającą na lepszy rozwój intelektualny i emocjonalny. Podążając tym tropem, warto przyjrzeć się bliżej inteligencji emocjonalnej w aspekcie radzenia sobie w szkole oraz środowisku rówieśniczym.
Inteligencja emocjonalna a wyniki w nauce
Jedną z ciekawych kwestii jest znaczenie inteligencji emocjonalnej w przewidywaniu wyników w nauce. Metaanaliza obejmująca 162 różnych cytowań na ten temat (k = 1276 korelacji dostępnych do analizy) wykazała, że inteligencja emocjonalna ma niewielki lub umiarkowany związek z wynikami w nauce (MacCann i in., 2020). Jak wynika z badań, uczniowie z wyższą inteligencją emocjonalną mają tendencję do uzyskiwania wyższych ocen i wyników testów osiągnięć. Związek jest najsilniejszy w przypadku zadań opartych na umiejętnościach, mierzących rozumienie emocji i zarządzanie emocjami.
Jednak IE, a przede wszystkim zdolności budowania relacji społecznych w środowisku szkolnym, odnosi się silniej do wyników w naukach humanistycznych niż w naukach ścisłych. Jest to jedna z większych różnic, które można wskazać, gdzie efekt był prawie dwukrotnie większy w przypadku nauk humanistycznych niż nauk ścisłych (ρ = 0,38 vs. 0,21). Widoczne jest to m.in. w badaniach Parkera i współpracowników (2004, za: Knopp, 2019), które pokazują, że wysoki poziom inteligencji emocjonalnej jest istotnym moderatorem wyników z języka angielskiego, ale nie matematyki czy innych przedmiotów ścisłych. Chociaż IE przewiduje wyniki w nauce, inteligencja była znacznie silniejszym predyktorem, a analiza względnej ważności wykazała, że zdolności poznawcze były najważniejszym predyktorem wyników w nauce.
Badania wykazały także, że inteligencja emocjonalna i wyniki w nauce są istotnie powiązane. Ale nie oznacza to, że wyższa EI powoduje wyższe osiągnięcia. To powiązanie może wystąpić, ponieważ (a) wyższa EI powoduje lepsze wyniki w nauce, (b) wyższe osiągnięcia powodują wyższą EI lub (c) istnieje jedna lub więcej zmiennych, które wpływają zarówno na EI, jak i wyniki w nauce. Jak podkreślają autorzy metaanalizy, inteligencja i sumienność są najważniejszymi cechami psychologicznymi potrzebnymi do osiągnięcia wyników w nauce. Ale istnieje trzecia ogólna cecha psychologiczna, która może pomóc uczniom odnieść sukces – jest to inteligencja emocjonalna. Wiedza o przyczynach i konsekwencjach emocji, a także wiedza o tym, jak radzić sobie z sytuacjami emocjonalnymi, to potencjalnie ważne elementy dla wyników w nauce.
Wniosków dotyczących wyników w nauce dostarcza również badanie Szczygieł i Kiełkiewicz-Okrzesik (2005) na grupie uczniów gdańskiego liceum. Jedna z hipotez zakładała, że istnieje związek pomiędzy inteligencją emocjonalną a osiągnięciami szkolnymi. Według badaczek, uczniowie o wyższej IE, powinni mieć wyższe oceny, niż uczniowie o niższym poziomie IE. W procedurze badania wykorzystano Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej INTE, mierzący postrzeganą inteligencję emocjonalną oraz Inwentarz Osobowości NEO-FFI, a ich wyniki zestawiono ze średnią ocen na koniec półrocza.
Wyniki badań ujawniły związek między sumiennością a ocenami szkolnymi – im wyższa sumienność, tym lepsze wyniki. Pokazały także korelację dodatnią między uzyskiwanymi ocenami a postrzeganiem swojej inteligencji emocjonalnej. Pod uwagę wzięto średnią ocen, w której skład wchodziły zarówno odpowiedzi ustne czy testy, jak i aktywność na lekcji czy prace pisemne. Na podstawie analiz, badaczki doszły do wniosku, że na uzyskiwane przez uczniów oceny, oddziałuje zdolność do rozpoznawania emocji innych, a także umiejętność wykorzystywania emocji we wspomaganiu myślenia oraz działania. Pozwoliło im to sformułować wniosek, iż IE wpływa na oceny szkolne.
Omawiając funkcjonowanie dzieci i młodzieży w szkole, pod uwagę należy wziąć jednak nie tylko wyniki w nauce. Istotną kwestią jest też umiejętność nawiązywania relacji rówieśniczych oraz odnajdywania się w środowisku szkolnym.
Relacje rówieśnicze a inteligencja emocjonalna
Wysoki poziom inteligencji emocjonalnej, pozwala zachowywać się w sposób, który jest akceptowalny społecznie. Dzięki umiejętności zrozumienia własnych emocji oraz przeżyć innych, kontroli nad uczuciami czy wrażliwości na sygnały z otoczenia, łatwiej jest dostosować się do relacji społecznych w szkole. Badania nad tą materią pokazały, że wyższa ogólna IE lub wyższy poziom jej elementów sprawiają, że dziecko jest lepiej odbierane przez rówieśników, ale też osoby dorosłe (Knopp, 2020).
Charbonneau i Nicol (2002, za: Knopp, 2020) zbadały grupę młodzieży od 13. do 18. roku życia, biorąc pod uwagę poziom IE i oceny rówieśników. Okazało się, że osoby z wyższą inteligencją emocjonalną były lepiej oceniane – uważano je za osoby bardziej altruistyczne, posiadające cnoty obywatelskie i zdolności przywódcze. Podobny projekt zrealizowały Jaworowska i Matczak (2001, za: Knopp, 2020), analizując próbę polskich uczniów szkół średnich – osoby z wyższą IE oceniane były przez rówieśników jako osoby najlepiej rozumiejące potrzeby innych, najbardziej asertywne i pomocne, ale też popularne.
W swojej pracy Katarzyna Knopp (2020) przedstawiła też zestawienie wyników badań, z których wynika, iż u małych dzieci istnieje związek pomiędzy zdolnością do nazywania emocji swoich i innych a skłonnością do współpracy, pomocy czy dzielenia się. Opisała również zależność między IE a większą skłonnością do zachowań prospołecznych u dzieci i młodzieży. Przytoczyła także wyniki badań pokazujących ujemny związek pomiędzy zachowaniami aspołecznymi i agresywnymi a poziomem IE. Dzieci, które nieprawidłowo interpretują zachowania innych osób oraz ich emocje, często są przyczyną agresji oraz problemów z przystosowaniem się do środowiska. Mogą one interpretować postawy innych, jako prowokujące, zagrażające lub wrogie. Taka nieprawidłowa interpretacja może więc znacząco utrudniać kontakty społeczne.
Reasumując, dzieci i młodzież o wyższym poziomie inteligencji emocjonalnej lepiej rozumieją potrzeby oraz oczekiwania otoczenia. Dzięki temu łatwiej odnajdują się w środowisku rówieśniczym. Deficyty IE mogą utrudniać nawiązywanie kontaktów czy budowanie pozytywnych relacji koleżeńskich, a także wzmagać postawy agresywne.
Czy wyższa inteligencja emocjonalna pomaga w szkole?
Podsumowując przedstawione w niniejszej pracy informacje oraz wyniki badań, można stwierdzić, iż inteligencja emocjonalna ma wpływ na powodzenie w szkole. Widoczne jest to zarówno na płaszczyźnie uzyskiwanych wyników w nauce, jak i relacji rówieśniczych. Dzieci i młodzież wyróżniające się wyższą inteligencją emocjonalną osiągają lepsze oceny w szkole, a iloraz inteligencji czy sumienność nie są jedynymi predyktorami wyników w nauce. Nie wystarczy więc być bystrym i pracowitym, uczniowie powinni także umieć rozumieć emocje i zarządzać nimi, aby łatwiej odnosić sukcesy. Co więcej, osoby z wyższym poziomem IE lepiej funkcjonują w grupie rówieśniczej, co przekłada się na pozytywne oceny otoczenia oraz jakość relacji społecznych, ułatwiając start w dorosłość.
Na powodzenie w szkole składa się wiele powiązanych ze sobą czynników, ale ich zależności nie są jeszcze w pełni poznane. W naszej ocenie badania nad inteligencją emocjonalną u dzieci i młodzieży powinny wykraczać poza korelacyjne schematy. Pozwoli to nie tylko zauważyć związki pomiędzy różnymi aspektami, ale też wskazać przyczyny oraz skutki poszczególnych czynników. Ciekawym kierunkiem byłoby przeprowadzenie badań podłużnych, które pozwoliłyby zaobserwować rozwój inteligencji emocjonalnej w dużej grupie badanych osób na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Należy pamiętać, że IE kształtuje się przez całe życie, bazując na różnego rodzaju doświadczeniach emocjonalnych oraz społecznych. Warto więc zadbać o psychoedukację i stymulację umiejętności emocjonalnych, które pozwolą rozwinąć zdolności na tej płaszczyźnie, a co za tym idzie lepiej rozumieć siebie i swoje otoczenie.
Tekst został napisany jako praca zaliczeniowa z przedmiotu Psychologia Różnic Indywidualnych na Wydziale Psychologii Uniwersytetu SWPS.
Przeczytaj inne publikacje o tematyce psychologicznej >>
Źródła:
Knopp, K. (2019). Czy sam „rozum” wystarczy? Czyli o znaczeniu inteligencji akademickiej i inteligencji emocjonalnej w funkcjonowaniu dzieci oraz młodzieży. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 40(4), 266-280. DOI: 10.34766/fetr.v40i4.185
Knopp, K. (2020). Inteligencja emocjonalna dzieci i młodzieży a ich funkcjonowanie w relacjach z rówieśnikami. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 44(4), 149-163. DOI: 10.34766/fetr.v44i4.442
MacCann, C., Jiang, Y., Brown, L. E., Double, K. S., Bucich, M., & Minbashian, A. (2020). Emotional intelligence predicts academic performance: A meta-analysis. Psychological bulletin, 146(2), 150. DOI: 10.1037/bul0000219
Martowska, K. (2007). Cechy środowiska rodzinnego a inteligencja emocjonalna u dzieci. Studia Psychologica, 7, 181-194.
Matczak, A., & Knopp, K. A. (2013). Znaczenie inteligencji emocjonalnej w funkcjonowaniu człowieka. Wydawnictwo Liberi Libri.
Salovey, P., & Mayer, J. D. (1990). Emotional intelligence. Imagination, cognition and personality, 9(3), 185-211. DOI: 10.2190/DUGG-P24E-52WK-6CDG
Strelau, J. (2016). Różnice indywidualne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Strelau, J. (2021). Różnice indywidualne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Szczygieł, D., & Kiełkiewicz, J. (2005). Inteligencja emocjonalna i powodzenie szkolne. Psychologia Rozwojowa, 10, 59-68.
