Przemoc powszechnie kojarzona jest z napaścią fizyczną, która pozostawia na ciele znaki jej obecności. Siniaki, zadrapania i stłuczenia stają się naocznym dowodem, który potwierdza doznaną krzywdę. Co jednak w przypadku, gdy nie widać obrażeń na ciele, a rany umiejscowione są głęboko w psychice?
Przemoc psychiczna i emocjonalna potrafi równie dotkliwie, jak ta fizyczna, wpływać na życie drugiego człowieka. Czy można zatem skrzywdzić przejęciem kontroli finansowej lub ograniczeniem podjęcia pracy zarobkowej, ale bez użycia pięści? Liczne badania i analizy wskazują, że zjawisko przemocy ekonomicznej to niewidzialny problem, którego konsekwencje realnie wpływają na życie ofiary i jej środowisko.
Spis treści
Jak definiuje się pojęcie przemocy?
W potocznym języku słowo przemoc często określane jest mianem agresji, okrucieństwa albo przestępczości. Trzeba pamiętać jednak, że przemocą jest działanie skierowane na wyrządzenie ofierze szkody, poniżenie lub zadanie bólu i cierpienia, z wykorzystaniem korzystnej dla siebie asymetrii. To sprawca ma przewagę nad ofiarą, a jego działanie jest intencjonalne i zamierzone (Helios i Jedlecka, 2017).
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w raporcie genewskim definiuje przemoc, jako celowe użycie siły fizycznej lub psychicznej, które może skutkować obrażeniami ciała, urazami psychicznymi, deprywacją, a nawet śmiercią (2002). W tym samym dokumencie wskazano również, takie przejawy przemocy jak nadużycia psychiczne, przemoc seksualną i werbalną czy zachowania mające na celu kontrolowanie i ograniczanie wolności partnera.
Czym jest przemoc ekonomiczna i dlaczego dotyka kobiety w związkach?
Przemoc ekonomiczna to forma ograniczenia wolności, która szczególnie dotyka kobiety w związkach małżeńskich oraz partnerskich (Helios i Jedlecka, 2017). Dzieje się tak między innymi dlatego, iż na przestrzeni wieków ich rola społeczna skupiona była przede wszystkim na macierzyństwie oraz dbaniu o dobro rodziny i małżeństwa (Kędzierska, 2017). Społeczeństwa patriarchalne przez pokolenia budowały mit kobiety, która jest opiekunką domowego ogniska. Badania nad przemocą ekonomiczną rozpoczęto po przeanalizowaniu metod, jakimi mężczyźni powstrzymywali kobiety przed podjęciem edukacji oraz zatrudnienia, a także przypadków odbierania ich zarobków w celu odcięcia ich od źródeł finansowania.
Według Konwencji Rady Europy o przeciwdziałaniu przemocy wobec kobiet, stanowi ona jeden z czterech głównych typów przemocy, której ofiarą padają kobiety. (Leśniewska, 2016). Konwencja stambulska jasno wskazuje, że przemoc tę rozumie się, jako naruszenie praw człowieka i dyskryminację, przejawiającą się między innymi poprzez akty szkody ekonomicznej (Dz.U. 2015 poz. 961).
Przemoc ekonomiczna – definicja
Pojęcie przemocy ekonomicznej jest szerokie i nie skupia się jedynie na ograniczeniu lub braku dostępu do rodzinnych środków finansowych. Do działań wchodzących w jej ramy można zaliczyć również: utrudnianie podjęcia pracy zarobkowej, wydzielanie pieniędzy, przywłaszczanie dochodów, niszczenie rzeczy osobistych, wyłączenie z podejmowania decyzji finansowych lub brak uiszczania alimentów (Kędzierska, 2017). Wśród jej przejawów wyróżnia się także różnice w wynagrodzeniu wynikające z płci (Kancelaria Senatu, 2015).
Warto wskazać także fakt, że w przemocy ekonomicznej nie chodzi jedynie o kontrolowanie finansów, ale też o uzależnienie psychiczne ofiary oraz jej upokorzenie (Leśniewska, 2016). W zależności od pozycji materialnej i dochodów rodziny, może mieć ona różne przejawy, przez co jest trudna do zdiagnozowania. Co więcej, badania z 2015 roku przedstawione przez Instytut Spraw Publicznych pokazują, iż 31% Polaków akceptuje wydzielanie pieniędzy osobie, która nie wykazuje dochodów, 18% dopuszcza utrudnianie żonie lub partnerce podjęcia pracy zarobkowej, a 17% usprawiedliwia brak płacenia alimentów (Kancelaria Senatu, 2015). Czynniki te sprawiają, że przemoc ekonomiczna postrzegana może być, jako niewidzialny problem, z którym borykają się kobiety w przemocowych związkach.
Jak przemoc ekonomiczna wpływa na życie ofiary i jej otoczenia?
Pozostawanie w takiej relacji może odbić się na zdrowiu psychicznym ofiary, prowadząc do fobii społecznych, niepokoju oraz zaburzeń lękowych i stresowych, zwiększa się też częstość występowania depresji u kobiet, które doświadczyły przemocy (Karakuła-Juchnowicz i in., 2017). Jej ekonomiczna forma objawia się nie tylko kłopotami zdrowotnymi, ale ma też negatywny wpływ na rynek pracy i gospodarkę, obniża samoocenę oraz powoduje zatracenie wiary w swoje kompetencje na płaszczyźnie zawodowej (Kędzierska, 2017).
U wielu kobiet można stwierdzić również zaburzenia posttraumatyczne, wywoływane przez permanentnie przeżywany stres, które skutkują zmianami na płaszczyźnie osobowości (Kowalczyk i Łączka, 2011). Skutki przemocy ekonomicznej mogą być odczuwane nie tylko bezpośrednio, pojawić się może również wiktymizacja pośrednia. Bycie świadkiem powtarzających się zachowań przemocowych jest też formą emocjonalnego krzywdzenia dziecka, wywołującego stres, złość oraz silny lęk (Szredzińska i Włodarczyk, 2019). Obserwowanie przemocy wymierzonej wobec najbliższych członków rodziny może wpływać na wyobrażenia dotyczące istoty miłości, rodzicielstwa czy bliskości w przyszłości.
Dlaczego kobiety pozostają w związkach przemocowych?
Należy wspomnieć tu również o syndromie kobiety maltretowanej, stworzonym przez Lenore Walker (2016), objawiającego się niską samooceną, wycofaniem z kontaktów społecznych oraz wyuczoną bezradnością. Zjawisko to polega na spadku motywacji i braku umiejętności kontrolowania sytuacji po wielokrotnym doświadczeniu faktycznego braku kontroli (Seligman, 1975; za: Wojciszke, 2021). Kobieta mimo podejmowanych na początku prób traci poczucie, że jakiekolwiek działania mogą zmienić jej sytuację. Popada w odrętwienie, nie angażuje się w życie społeczne, poddaje się oprawcy i pozostaje w przemocowym związku.
Badania przytoczone w książce Dolińskiego i Grzyba (2022) pokazują, że już sama ekspozycja na słowo „Loving” zmienia postawę człowieka i jego chęć pomocy, dlatego pozostawanie w związku z kimś, kogo się kocha może dodatkowo wzmocnić ten efekt. Spełnianie próśb partnerów stosujących przemoc ekonomiczną może być wzmacnianie poczuciem wstydu, które wywołane jest brakiem dochodu lub mniejszymi zarobkami. Istnieje bowiem związek między poczuciem winy a uległością wobec próśb (Doliński i Grzyb, 2022). Przerwanie spirali przemocy nie jest prostym zadaniem, a odejście z relacji przemocowej wymaga odbudowy poczucia własnej wartości, wsparcia społecznego czy podniesienia swojej samooceny.
Czy przemoc ekonomiczna dotyczy jedynie relacji w związku?
Przemoc ekonomiczna nie ogranicza się wyłącznie do związków partnerskich, obecna jest także na płaszczyźnie zawodowej (Kancelaria Senatu, 2015).Kobiety padają jej ofiarami nie tylko w zaciszu domowym, ale też w miejscu pracy. Do jej przejawów zaliczyć można zarówno dyskryminację w miejscu pracy, różną dostępność szkoleń i ścieżek kariery, niedocenianie umiejętności kobiet, jak i wysokość wynagrodzenia. Z danych GUS wynika, iż w 2020 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w przypadku mężczyzn było o niemal 15% wyższe od wynagrodzenia kobiet (2021). Znacznie różniło się też wynagrodzenie godzinowe – mężczyźni osiągali średnio 13,6 % wyższą stawkę niż kobiety.
Nawet w przypadku równie wysokich lub wyższych kwalifikacji, umiejętności kobiet są mniej cenione, a rozwój zawodowy postępuje wolniej niż u mężczyzn (Kancelaria Senatu, 2015). Skutkuje to między innymi niewielką liczbą kobiet pełniących funkcje zarządcze i kierownicze na najwyższym szczeblu, nawet w sektorach, które zdominowane są przez kobiety. W roku 2013 mężczyźni stanowili niemal 80 % członków zarządu oraz 95 % prezesów największych spółek giełdowych w UE (Kancelaria Senatu, 2015). Dysproporcje te uwidaczniają nierówności płci w obszarze zawodowym i obrazują przejawy przemocy ekonomicznej wobec kobiet w miejscach pracy. Problem ten dotyczy więc nie tylko płaszczyzny osobistej, ale też tej związanej z karierą i podnoszeniem kwalifikacji.
Przemoc ekonomiczna – niewidzialne zjawisko o realnych skutkach
Jak widać, przemoc ekonomiczna jest zjawiskiem szerokim i złożonym, a jej znamiona nie zawsze są łatwo dostrzegalne. Utrudnia to uwidocznienie rzeczywistej skali problemu oraz jego powagi. Należy pamiętać jednak, że przemoc ekonomiczna znacząco wpływa na życie ofiar, prowadząc do depresji, fobii społecznych, spadku samooceny, zablokowania rozwoju kompetencji, a nawet zaburzeń osobowości.
Niestety, skutki te wciąż nie są odbierane w ten sam sposób, co typowe ślady przemocy fizycznej, takie jak siniaki czy zadrapania. Zjawisko pogłębia również przyzwolenie społeczne na ograniczanie wolności oraz dyskryminacja w środowisku zawodowym. Przyczynia się to do określania przemocy ekonomicznej mianem niewidzialnego problemu, który w rzeczywistości odciska piętno na życiu kobiet oraz ich najbliższych. Nie potrzeba zatem pięści, aby kogoś skrzywdzić, a ograniczenie środków materialnych i uzależnienie finansowe od partnera jest formą przemocy.
Tekst został napisany jako praca zaliczeniowa z przedmiotu Esej psychologiczny pod kierunkiem dr Joanny Sweklej na Wydziale Psychologii Uniwersytetu SWPS.
Przeczytaj inne publikacje o tematyce psychologicznej >>
Źródła:
Doliński, D., Grzyb, T. (2022). Sto technik wpływu społecznego. Sopot: Wydawnictwo Smak Słowa.
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 2015, poz. 961. Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, sporządzona w Stambule dnia 11 maja 2011 r.
GUS (2021). Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2020 r. Pobrano 23.03.2022, z: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/pracujacy-zatrudnieni-wynagrodzenia-koszty-pracy/struktura-wynagrodzen-wedlug-zawodow-w-pazdzierniku-2020-roku,5,7.html
Helios, J., i Jedlecka, W. (2017). Współczesne oblicza przemocy. Zagadnienia wybrane. Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, e-Monografie, 99.
Kancelaria Senatu, Zespół Informacji i Statystyk (2015). Przemoc ekonomiczna. Opracowania tematyczne OT – 639. Pobrano 23.03.2022, z: https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/135/plik/ot-639_do_internetu.pdf
Karakuła-Juchnowicz, H., Łukasik, P., Morylowska-Topolska, J., i Krukow, P. (2017). Czynniki ryzyka objawów lękowych i depresyjnych u kobiet doświadczających przemocy w związku intymnym. Psychiatria Polska, 51(1), 63-74. DOI: 10.12740/PP/64193.
Kędzierska, G. (2017). Kobieca przemoc ekonomiczna w Polsce. Czasopismo Naukowe Instytutu Studiów Kobiecych, 1(2), 125-146. DOI: 10.15290/cnisk.2017.01.02.07.
Kowalczyk, M. H., i Łącka, T. (2011). Przemoc i jej mechanizmy w związkach partnerskich. Paedagogia Christiana, 1(27), 229-242. DOI: doi:10.12775/PCh.2011.029
Krug, E. G., Dahlberg, L. L., Mercy, J. A., Zwi, A. B., i Lozano, R. (2002). World report on violence and health. World Health Organization. Pobrano 23.03.2022, z: http://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/42495/9241545615_eng.pdf?sequence=1
Leśniewska, G. (2016). Przemoc ekonomiczna wobec kobiet–przeźroczysty problem. Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 418, 219-225. DOI: 10.15611/pn.2016.418.22.
Szredzińska, R., & Włodarczyk, J. (2019). Przemoc w rodzinie. Wyniki Ogólnopolskiej diagnozy skali i uwarunkowań krzywdzenia dzieci. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 18(3), 36-67.
Walker, L. E. (2016). The battered woman syndrome. New York: Springer publishing company.Wojciszke, B. (2021). Psychologia społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
