Ze słowem “przemoc” najczęściej kojarzy się krzywda cielesna, ale nie zawsze jest ono jednak równoznaczne z siniakami i krwią. Zjawiska tego często nie widać na pierwszy rzut oka. Czym w takim razie jest przemoc psychiczna i emocjonalna? Jakie są inne rodzaje przemocy?
Spis treści
Czym jest przemoc?
Bardzo często przemoc kojarzona jest z takimi pojęciami jak: agresja, brutalność, przestępstwo czy okrucieństwo. I całkiem słusznie, trzeba jednak pamiętać, że nie zawsze wiąże się ona z aspektem fizycznym. Punktem wspólnym różnych rodzajów przemocy jest to, że w relacji jedna strona opiera się na przeważającej sile, dominacji nad drugą stroną. Samoobrona jest utrudniona, ponieważ można wskazać asymetrię sił – ofiara nie jest w stanie przeciwstawić się sprawcy. Dlaczego przemoc i agresja to nie to samo? Ponieważ w przypadku agresji siła może być zrównoważona, przemoc zawsze opiera się na przewadze sprawcy.
Znamiona przemocy
Można wskazać kilka znamion przemocy m.in.:
- celem jest wyrządzenie ofierze bólu, poniżenie jej lub sprawienie, że będzie cierpiała,
- sprawca świadomie naraża ofiarę na szkodę,
- efektem działań jest podporządkowanie ofiary lub jej kontrola,
- sprawca narusza dobra osobiste ofiary, manipuluje nią, nie liczy się z jej zdaniem.
Przemoc może mieć charakter:
- instrumentalny – środek do realizacji określonego celu,
- bezinteresowny – znęcanie się jest sposobem na znalezienie zadowolenia,
- zbiorowy lub indywidualny.
Przemoc definicja
Definicja przemocy opiera się na trzech kryteriach: rodzaju zachowania, intencjach sprawcy oraz skutkach przemocy. Zjawisko to można opisać na kilka sposobów:
- wszystkie nieprzypadkowe akty, które godzą w osobistą wolność jednostki lub przyczyniają się do fizycznej lub psychicznej szkody, które wykraczają poza społeczne zasady wzajemnej relacji (I. Pospiszyl),
- przemoc narusza prawa i dobra osobiste takie, jak: godność człowieka i prawo do fizycznej nietykalności,
- jest to swego rodzaju akt, który godzi w wolność osobistą jednostki, ofiara zmuszana jest do zachowań niezgodnych z jej własną wolą.
Można wyróżnić kilka podstawowych cech przemocy:
- nie pojawia się znienacka, rozwija się i eskaluje, a brak oporu sprawia, że przybiera na sile,
- proces cykliczny, akty przemocy powtarzają się,
- opiera się na zależności dominacja-uległość,
- jest zależna od udziału człowieka,
- przyjmuje różnorodne formy.
Rozróżnia się też dwa typy przemocy:
- przemoc “gorąca” – furia i dynamiczne wyładowanie gniewu, które prowadzi do niebezpiecznych zachowań, np. akty przemocy fizycznej lub psychicznej,
- przemoc “chłodna” – teoretycznie sprawca jest spokojny, ale w środku skrywa spiętrzone i kontrolowane emocje, stopniowo niszczy psychicznie ofiarę, a w swojej głowie znajduje usprawiedliwienie swoich działań.
Przeczytaj także: PRZEMOC TO PROCES – 3 FAZY CYKLU PRZEMOCY >
Rodzaje przemocy
Przybliżenie definicji przemocy sprawia, że łatwiej dostrzec ją w działaniach innych, niż fizyczne. Jasne staje się to, że nie tylko pięść krzywdzi ofiarę. W tym artykule chcę skupić się szczególnie na wymiarze psychicznym i emocjonalnym, dlatego o innych jej rodzajach jedynie wspomnę.
Przemoc psychiczna (emocjonalna)
W różnych źródłach można znaleźć połączenie lub rozdzielenie pojęć przemocy psychicznej i emocjonalnej. Moja własna analiza artykułów naukowych wskazuje, że problem dotyka tej samej sfery, a płaszczyzna emocjonalna zawiera się w psychicznej.
Jeśli przyjmiemy definicję rozłączną możemy wskazać, iż:
- przemoc psychiczna – zadawanie cierpienia poprzez kontrolowanie, izolowanie i ograniczanie ofiary, najczęściej wiąże się z: zastraszaniem, szantażowaniem, nieustającym niepokojem, grożeniem wyrządzenia pewnej krzywdy itp.,
- przemoc emocjonalna – szczególnie oddziałuje na godność osobistą, sprawca podważa poczucie własnej wartości ofiary, krytykuje ją, oczernia, poniża, obraża itp.
Uogólniając można przyjąć, że przemoc psychiczna jest sytuacją, gdy sprawca ma kontrolę psychologiczną nad ofiarą. Narusza jej godność osobistą, traktując ją jako podmiot. Przemoc psychiczna wiąże się z poniżaniem, ośmieszaniem, manipulowaniem, brakiem wsparcia czy wciąganiem w konflikty. Sprawca wyśmiewa poglądy ofiary i narzuca własne, nie jest zainteresowany jej uczuciami, stale krytykuje, wmawia choroby psychiczne, kontroluje zachowanie i domaga się posłuszeństwa. Bywa również tak, że sprawca ogranicza ofierze dostęp do pożywienia lub utrudnia sen. Stosuje także werbalne środki – upokarza, zawstydza, poniża i wyzywa ofiarę.
Izolacja społeczna a przemoc psychiczna
Sprawca przemocy psychicznej bardzo często dąży do ograniczenia kontaktów społecznych ofiary. Minimalizuje stopniowo więzy z rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami i znajomymi. Może dziać się to poprzez stopniowe ograniczanie lub obrażanie bliskich oraz publiczne awantury. Osoby z najbliższego otoczenia są zawstydzone zachowaniem sprawcy, w efekcie czego unikają towarzystwa ofiary. Nie chcą mieszać się konflikt, chcą pozbyć się uczucia wstydu, a nawet są przekonane, że jeśli usuną się w cień, ofiara nie będzie dręczona.
Przemoc psychiczna definicja
Podobnie, jak w przypadku przemocy, można znaleźć wiele definicji przemocy psychicznej. Wszystkie opisują to samo zjawisko, ale każdy twórca nieco inaczej ją definiuje, pod uwagę bierze też inne ofiary.
- K. Brown i M. Herbert: Zadawanie cierpień psychicznych poprzez kontrolowanie oraz ograniczanie kontaktów społecznych lub izolacja i uwięzienie, a także zmuszanie do bycia świadkiem aktów przemocy. Zawiera się w niej zastraszanie, grożenie, szantaż, groźby popełnienia samobójstwa oraz ciągły niepokój i niszczenie własności prywatnej.
- I. Pospiszyl: Przemoc psychiczna ukryta jest często pod maską uczciwości i troski, które na pierwszy rzut oka są zupełnie normalne i nic nie można im zarzucić.
Krzywdzenie psychiczne jest praktycznie nieuchwytne na pierwszym etapie, dopiero z czasem można zauważyć jej skutki. Niełatwo jest ją zmierzyć i stopniować, bo każdy człowiek odczuwa ją nieco inaczej. Nie można wskazać uniwersalnych ram dla wszystkich ludzi. Czasami dla jednych słowa mają niewielką moc, innych ranią jednak niezwykle głęboko. Można zauważyć to m.in. w przypadku dzieci, które mają zupełnie inną odporność emocjonalną, niż dorośli.
Przemoc wobec dzieci
Psychiczna przemoc wobec dzieci może ranić je znacznie bardziej niż przemoc fizyczna. Jej skutki często mają ogromny wpływ na ich rozwój, utrudniając im wejście w dorosłość. Jak zatem rozumie się przemoc psychiczną w kontekście dzieci?
J. Garbarino, def. zaadaptowana m.in. przez AAmerykańskie Stowarzyszenie Profesjonalistów Przeciwdziałających Krzywdzeniu Dzieci (American Professional Society on the Abuse of Children, APSAC) – Krzywdzenie psychiczne do powtarzający się wzorzec zachowań opiekuna lub skrajnie drastyczne wydarzenia, które wywołują u dziecka poczucie tego, iż jest nic niewarte, niechciane, niekochane lub zagrożone, a wartość ma wyłącznie ta osoba, która zaspakaja potrzeby innych. Obejmuje: odtrącenie, zastraszanie, izolowanie, wyzyskiwanie, brak więzi emocjonalnej, zaniedbywanie rozwoju umysłowego, nauki i opieki medycznej.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) – Niezapewnienie przez opiekuna wspierającego, akceptującego i odpowiedniego środowiska rozwoju dziecka. Działania opiekunów mają negatywny wpływ na zdrowie emocjonalne i rozwój dziecka. Mogą obejmować: ośmieszanie, groźby, dyskryminację, odrzucenie, oczernianie, ograniczanie kontaktów z rówieśnikami lub inne niefizyczne formy złego traktowania.
Przemoc fizyczna
Mianem przemocy fizycznej określa się naruszenie nietykalności fizycznej drugiej osoby. Wiąże się ono z uszkodzeniem ciała i zadawaniem bólu. Jej skutkiem mogą być siniaki, złamania, poparzenia czy rany, które spowodowane są popychaniem, biciem, kopaniem, duszeniem czy nawet poparzeniem i użyciem broni.
Przemoc seksualna
Ta forma przemocy kojarzona jest najczęściej z wykorzystywaniem dzieci, trzeba pamiętać jednak, że dorośli też mogą być jej ofiarami. Najczęściej wskazuje się tu żony i partnerki zmuszane do aktów seksualnych, ale również mężowie i partnerzy mogą być ofiarami.
Aktami przemocy seksualnej są: gwałty, pedofilia, kazirodztwo, wymuszanie seksu lub nieakceptowanych przez drugą stronę praktyk seksualnych, sadystyczne formy współżycia czy zmuszanie do seksu z osobą trzecią. Przemoc seksualna przybiera na sile wraz z zawężaniem kontaktów seksualnych do sfery biologicznej i rozładowania napięcia seksualnego. Niezwykle istotnym elementem jest to pokazanie władzy sprawcy i uległość ofiary.
Przemoc ekonomiczna
Narzędziem przemocy ekonomicznej jest ograniczenie dostępu ofiary do środków finansowych lub innych wartości materialnej. Sprawca zaspakaja w ten sposób swoją potrzebę kontroli i władzy. To pieniądze i dobra materialne budują pozycję osoby, która nimi dysponuje w rodzinie lub związku. Najczęściej ofiarami przemocy ekonomicznej są kobiety, które nie pracują zawodowo, tłumacząc ją prawem dysponowania pieniędzmi przez osobę zarabiającą. Zdarza się też tak, że sprawca kontroluje wpływy finansowe obu partnerów, uniemożliwiając swobodne korzystanie z zasobów.
Zachowania mające znamiona przemocy ekonomicznej to np.:
- pozbawienie środków do życia, ofiara musi prosić o każdą złotówkę,
- zabieranie pieniędzy członkom rodziny,
- brak możliwości swobodnego dysponowania środkami finansowymi, samochodem lub mieszkaniem,
- rozliczanie każdej kwoty wydanej przez ofiarę,
- zabieranie karty do bankomatu lub karty kredytowej, ograniczenie dostępu do konta,
- przekupywanie członków rodziny drogimi prezentami.
Zaniedbanie
Zaniedbanie jest formą ukrytej przemocy, która wiąże się z niezaspakajaniem podstawowych potrzeb biologicznych i psychicznych bliskich osób. Najczęściej jej ofiarami są dzieci, a zaniedbywanie może zacząć się już w życiu płodowym, gdy matka pije alkohol, bierze narkotyki lub zagraża w inny sposób dziecku.
Uogólniając zaniedbanie polega na niewłaściwym wypełnianiu obowiązków opieki. Objawia się poprzez pozbawianie dostępu do pożywienia oraz schronienia, nieudzielaniu pomocy w trudnościach lub chorobie, a nawet porzucaniu.
Przeczytaj także:
Źródła:
Wioletta Jedlecka (Uniwersytet Wrocławski), Formy i rodzaje przemocy, Wrocławskie Studia Erazmiańskie: Przemoc w prawie i polityce, 2017
Małgorzata Kowalczyk, Teresa Łącka, Przemoc i jej mechanizmy w związkach partnerskich, Paedagogia Christiana 1/27 (2011), Toruń
Renata Szredzińska, Joanna Włodarczyk, Przemoc w rodzinie. Wyniki Ogólnopolskiej diagnozy skali i uwarunkowań krzywdzenia dzieci, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, 2019
